امام علي عليه السلام فرموده است:
تَجَمّلاً في فاقَةٍ.
(پرهيزگاران) در تهيدستي (نيز) آراسته هستند.
آراستن؛ يعني زينت دادن. آراستن، زينت دادن با افزايش است در مقابل پيراستن كه با كاهش هم راه است. آراستن به معاني ديگر هم چون نظم دادن، ترتيب دادن، آماده كردن و هماهنگ كردن نيز آمده است. در اين صورت، شخص يا چيز آراسته عبارت است از: زينت داده شده، منظم و مرتب.
آراستگي، در زيبا دوستي انسان ريشه دارد؛ زيرا آدمي، زيبايي را دوست دارد، آن را مي پسندد و به سوي آن كشيده مي شود. پس به حكم همين كشش دروني است كه آراستگي را انتخاب مي كند؛ چون آراستگي مي تواند جلوه گر زيبايي ها باشد. هنگامي كه انسان زيبا و آراسته باشد، خود را با جهان هستي هماهنگ مي يابد؛ زيرا جهان، زيبا و آراسته است. خداوند جميل، جهان هستي را پر از نقش و نگار آفريده و اين زيبايي و آراستگي را در برابر نگاه آدمي نهاده است.
براي نمونه، خداوند، آسمان را با ستارگان زيبا آراسته است:
إِنّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزينَةٍ الْكَواكِبِ.
ما آسمان اين دنيا را به زيور اختران آراستيم.
هم چنين طبيعت را با گل و بلبل، درخت و سبزه، رود و دريا زينت بخشيده است:
إِنّا جَعَلْنا ما عَلَي اْلأَرْضِ زينَةً لَها.
ما آنچه را كه بر زمين است، زيوري براي آن قرار داديم.
افزون بر آن، مال و زن و فرزند را مايه زينت زندگي دنيا قرار داده است:
الْمالُ وَ الْبَنُونَ زينَةُ الْحَياةِ الدُّنْيا.
مال و فرزندان، زيور زندگي دنيايند.
بايد گفت زيبايي، حقيقتي است كه انسان آن را ميجويد و به سوي آن كشيده مي شود. با اين حال، بايد پرسيد:
حقيقت زيبايي چيست؟
تعريف زيبايي، كار دشواري است، ولي انساني كه زيبايي را مي يابد، به آن عشق مي ورزد و آن را دوست دارد. او وقتي صداي دلنشين آبشار را با چينش گل و بلبل در كنار هم، هماهنگ مي بيند، مي گويد: « اين منظره زيباست »؛ يعني تناسب ميان اجزاي يك مجموعه، او را به تحسين آن مجموعه و در مرحله اي بالاتر، به تحسين آفريننده آن وا مي دارد. چنين تناسبي در همه جاي جهان هستي ديده مي شود.
آراستگي كه نتيجه كار الهي است، زيبايي ويژهاي به طبيعت بخشيده است. انسان نيز به حكم آن كه آفريده همان موجود زيبا است، دوست دارد به وسيله زينت ها و زيورهايي، دنياي درون و برون خويش را بيارايد. بنابراين، آراستن و آراستگي و زيبايي، حقايقي هستند كه با هم ارتباط نزديك دارند. از يك طرف، انسان، آفريده موجودي زيباست كه زيبايي را مي پسندد. از سوي ديگر، به كمك زينت ها و زيورها مي كوشد خود و محيط پيرامونش را بيارايد. او خود آراسته است و از آراستگي لذت مي برد.
جنبه هاي آراستگي
آراستگي در آداب فردي و اجتماعي، يك اصل مهم به شمار مي رود و هماهنگ شدن با طبيعت است. حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام هنگام برشمردن نشانه هاي پرهيزگاران مي فرمايد:
از نشانه هاي پرهيزگاران (اين است كه)... در دينداري نيرومندند، نرم خو و دور انديش هستند و ايماني سرشار از يقين دارند. در دانش اندوزي حريص بوده و با داشتن دانش، بردبارند. در توانگري نيز ميانه رو بوده و در عبادت، فروتن و در تهي دستي، آراسته (هستند).
قرآن كريم همان گونه كه اختران سپهر را زيور گنبد مي ناميدند، و باغ وراغ را زينت زمين مي شمرد، ايمان را نيز زيور جان آدمي مي داند.
حَبَّبَ اِلَيْكُمُ الايمانَ وَ زَيَّنَهُ في قُلوبِكُمْ و كَرَّهَ اِلَيْكُمُ الكُفْرَ وَ الفُسُوقَ وَ العِصْيانَ.
خدا ايمان را براي شما دوست داشتني گردانيد و آن را در دل هاي شما بياراست و كفر و پليدكاري و سركشي را در نظرتان ناخوشايند ساخت.
بنابراين، ايمان به روح آدمي، زيبايي مي بخشد و در نقطه مقابل، كفر و گناه مايه زشتي و برهم زدن آراستگي روح آدمي است.
با توجه به آيات و روايات، مي توان گفت كه آراستگي به دو دسته تقسيم مي شود: آراستگي ظاهر و آراستگي باطن.
اسلام به عنوان يك دين كامل، همان گونه كه به آراستگي باطن انسان توجه دارد، هم سنگ آن، به آراستگي ظاهر انسان و جامعه اسلامي توجه نشان مي دهد:
آراستگي ظاهر
يك انسان مسلمان وظيفه دارد به آراستگي خويش و محيط پيرامون توجه كند. آراستگي ظاهر، جلوه هاي گوناگوني دارد، مانند: آراستگي زن براي شوهر و شوهر براي زن، آراستگي براي عبادت حضرت حق و آراستگي محيط زندگي.گفته اند امام حسن مجتبي عليه السلام هنگام نماز، بهترين لباس هاي خود را مي پوشيد. از او پرسيدند: چرا بهترين لباس هاي خود را مي پوشيد؟ در پاسخ فرمود:
إنَّ اللّهَ جميلٌ يُحِبُّ الْجَمالَ فَأَتَجَمَّلُ لِرَبّي وَ هُوَ يَقولُ: خُذُوا زينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ. فَاُحِبُّ أنْ اَلْبَسَ أجْمَلَ ثِيابي.
خداوند زيباست و زيبايي را دوست دارد. از اين رو، خود را براي پروردگارم ميآرايم؛ (زيرا) او دستور داده است كه «هنگام رفتن به مسجد، زينت خود را برگيريد». پس دوست دارم زيباترين لباسم را بپوشم.
آراستگي باطن
آراستگي باطن كه به روح و روان آدمي مربوط مي شود، جنبه هاي متفاوتي دارد. به حكم قرآن كريم، ايمان سرآمد همه آراستگي هاي باطني است؛ يعني ايمان، مايه زينت و آراستگي روح آدمي است:
...حَبَّبَ إِلَيْكُمُ اْلإيمانَ وَ زَيَّنَهُ في قُلُوبِكُمْ... .
اكنون بخشي ازدعاي مكارم الاخلاق امام سجّاد عليه السلام را مي آوريم كه حقيقت آراستگي باطن و روح آدمي را به تصوير كشيده است:
بار خدايا! بر محمّد و آل او درود فرست و مرا به زينت شايستگان آراسته فرما و زيور پرهيزگاران را به من بپوشان، با (توفيق براي) گستردن عدل و داد، فرو نشاندن خشم و خاموش كردن آتش كينه و گرد آوردن پراكندگان و اصلاح فساد موجود ميان مردم و فاش كردن خير و نيكي و پنهان ساختن عيب و زشتي و نرم خويي و فروتني و خوش روشي و سنگيني و خوش خلقي (با مردم) و پيشي گرفتن در فضيلت و نيكي و برگزيدن احسان... و گفتن حق اگرچه سخت (يا اندك) باشد و كم شمردن نيكي در گفتار و كردارم اگرچه بسيار باشد و بسيار شمردن بدي در گفتار و كردارم اگرچه كم باشد. اينها را براي من كامل گردان با فرمانبرداري هميشگي و هميشه با جماعت بودن و واگذاشتن بدعت گذاران و به كار بستن انديشه جديد. بار خدايا بر محمّد و آل او درود فرست.
گلبانگ حديث
1- پيامبر خدا صلي الله عليه و آله درباره اهميت آراستگي هنگام ديدار با برادر ايماني فرموده است:
إنَّ اللّهَ يُحِبُّ ـ اِذا خَرَجَ عَبْدُهُ المُؤْمِنُ اِلي أَخيهِ ـ أنْ يَتَهَيَّأَ لَهُ وَ اَنْ يَتَجَمَّلَ.
خداوند دوست دارد كه ـ هرگاه بنده مؤمنش نزد برادر خود مي رود ـ خود را براي رفتن نزد او، آماده و آراسته گرداند.
2- امام صادق عليهالسلام در مورد آراستگي زن براي همسرش فرمود:
لا يَنْبَغيِ لِلْمَرْأَةِ أنْ تُعَطِّلَ نَفْسَهَا وَ لَوْ اَنْ تُعَلِّقَ فِي عُنُقِها قِلادَةً.
سزاوار نيست كه زن، خودش را واگذارد، بلكه حتي اگر شده با آويختن گردن بندي، خود را بيارايد.
3- ابوالصّلاح ميگويد:
از امام صادق عليه السلام در مورد آراستن كودكان به زيور طلا پرسيدم. ايشان فرمود: امام سجّاد عليه السلام، فرزندان و زنان خانوادهاش را به زيور طلا و نقره مي آراست.
4- امام علي عليه السلام فرمود:
زِينَةُ البَواطِنِ أجْمَلُ مِنْ زِينَةِ الظَّواهِرِ.
زيور درون، زيباتر از زيور برون است.
5- امام صادق عليهالسلام فرمود:
عَلَيْكَ بِالسَّخاءِ وَ حُسْنِ الخُلْقِ فَإِنَّهُما يُزَيِّنانِ الرَّجُلَ كَما تُزَيِّنُ الْواسِطِةُ القِلادَةَ.
بر تو باد بخشندگي و خوش خويي؛ زيرا همان گونه كه گوهر درشتِ ميان گردنبند مايه زيبايي آن است، اين دو ويژگي نيز مايه آراستگي مرد هستند.
6- امام علي عليه السلام فرمود:
ما تَزَيَّنَ مُتَزَيِّنٌ بِمِثْلِ طاعَةِ اللّهِ.
هيچ آراسته اي، به زيوري مانند طاعت خدا، آراسته نشده است.
امام باقر عليهالسلام فرمود:
كانَ فيما ناجيَ اللّهُ بهِ موسي عليه السلام!... وَ لا تَزَيَّنَ لِي المُتَزَيِّنُونَ بِمِثْلِ الزُّهدِ فِي الدُّنْيا عَمّا بِهِمُ الغِني عَنْهُ.
از سخنان نجوا آميز خداي تعالي به موسي عليه السلام اين بود: ...
و خود آرايان در نظر من به هيچ زيوري همانند زهد و دل بركندن از آن چه بدان نيازي ندارند، آراسته نشدند.
نمونه هاي رفتاري
ابو عبّاد گويد: «امام رضا عليه السلام تابستان روي بوريا و حصير مي نشست و زمستان روي گليم. هم چنين جامه هاي درشت و زبر مي پوشيد، ولي وقتي در برابر مردم ظاهر مي شد، خود را مي آراست».
آموزه ها
- آراستگي از آداب فردي به شمار مي رود، ولي در آن، توجه به اطرافيان نيز نهفته است؛ زيرا يك فرد مسلمان بايد به احساسات و انتظارات اطرافيان خود توجه داشته باشد. شايد بتوان گفت آراسته بودن در مقابل ديگران، يكي از حقوق اجتماعي طرف مقابل است. بر اساس همين اصل، پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله به مسلمانان سفارش مي كرد هنگام ديدار با ديگران، خود را بياراييد. اين آراستگي ظاهر چنان ارزشمند است كه برنامه ثابت زندگي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله بود.
امام صادق عليه السلام در اين باره مي فرمايد:
رسول خدا صلي الله عليه و آله چون جمعه فرا مي رسيد و عطري نزد او نبود، برخي از روسري هاي زنان خود را [كه معطر بود،] مي گرفت و با آب نم ميزد و به صورت خود مي گذاشت.
حضرت علي عليه السلام در مورد آراستگي رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود:
رسول خدا صلي الله عليه و آله موي خود را شانه ميزد و بيشتر اوقات، آن را با آب، صاف و مرتب مي كرد و مي فرمود: آب براي خوش بو كردن مؤمن كافي است.
- ژوليدگي و نامرتب بودن نقطه مقابل آراستگي است.
امين الاسلام طبرسي مي گويد: رسول خدا صلي الله عليه و آله روغن زدن مو را دوست مي داشت و از ژوليدگي بدش مي آمد و مي فرمود: روغن زدن، غم و پريشاني را بر طرف مي كند.
از اين گفته ها مي توان نتيجه گرفت كه آراستگي در بهداشت رواني فرد و اجتماع مؤثر است و مي تواند شادابي و نشاط را براي جامعه به ارمغان آورد و غم و پريشاني را از افراد جامعه دور سازد.
- آراستگي ظاهري شامل افراد و مكان ها مي شود. بر اين اساس بود كه ائمه اطهار عليهم السلام به آراستگي خانه، همسر و فرزند خود توجه داشتند. بايد دانست درباره حفظ آراستگي در بعضي موارد، تأكيد بيشتري شده است. براي نمونه، آراستگي يك اصل مهم در روابط زناشويي زن و مرد به شمار مي رود. به همين دليل، به زن سفارش شده است كه از زينت هاي مناسب براي آراستن خود بهره گيرد و در اين امر كوتاهي نكند.
شهيد مطهري در اين باره مي گويد: اسلام، زني را كه در آرايش و زينت خود براي شوهر كوتاهي كند، نكوهش كرده است.
حسن بن جهم مي گويد: بر حضرت موسي بن جعفر عليه السلام وارد شدم و ديدم خضاب فرموده است. گفتم: رنگ مشكي به كار بردهايد؟ فرمود: بلي، خضاب و آرايش در مرد موجب افزايش پاك دامني در همسر اوست. برخي از زنان به اين دليل كه شوهرانشان خود را نمي آرايند، عفاف را از دست مي دهند.
- آراستگي يك اصل اجتماعي است و معصومين عليهم السلام بر اساس همين اصل به مسلمانان سفارش مي كردند كه موارد زير را رعايت كنند:
الف ـ شستن موي سر و محاسن؛
ب ـ شانه زدن موي سر؛
ج ـ خوشبو كردن بدن با عطر؛
د ـ اصلاح سر و صورت؛
هـ كوتاه كردن ناخن انگشتان؛
وـ خضاب و رنگ كردن موي سر و صورت؛
ز ـ زايل كردن موهاي زايد بدن؛
ح ـ سرمه كشيدن؛
ط ـ روغن زدن به مو؛
ك ـ مسواك زدن.
- يكي از ويژگي هاي مهم مكتب اسلام، جامعيت آن است كه اين جامعيت را در همه جنبه هاي انساني در نظر گرفته است. آراستگي ظاهر يك ادب انساني اسلامي است، ولي در كنار اين اصل، هر مسلمان وظيفه دارد به آراستگي باطن نيز توجه كند.خردمندي، پاكي درون، صبر، رضا، خشوع، بخشندگي، دادگري و... زينت هاي روح و روان آدمي هستند و اگر انساني خود را به اين اوصاف بيارايد، با ستايش خدا رو به رو مي شود.
حضرت علي عليه السلام درباره اين زينت ها فرموده است:
زيور دين، خرد است. زيور ايمان، پاكي درون و نيك رفتاري برون است. زيور دين، صبر و رضا (به قضاي الهي) است. زيور هم نشيني، تحمل و بردباري است. زيور عبادت، خشوع است. زيور رياست، بخشندگي است. زيور دانش، بردباري است. زيور خصلت ها، رعايت عهد و پيمان ها است. زيور شهرياري، دادگري است. زيور حكمت، زهد و دل بر كندن از دنياست.
حسن ختام اين گفتار را فرازهايي از نامه امام علي عليه السلام به مالك اشتر در نهج البلاغه قرار مي دهيم:
1- ارتش و سپاهيان به فرمان خدا، پناهگاه استوار مردم و مايه آراستگي زمامداران(هستند)
2- در گرفتن ماليات به ميزاني تخفيف ده تا امورشان سامان گيرد و هرگز تخفيف دادن در خراج، تو را نگران نسازد؛ زيرا آن، اندوختهاي است كه در آباداني و آراستن شهرها و ولايت هاي تو نقش دارد.
منابع:
- آداب اسلامي، گروه اخلاق سازمان حوزه و مدارس علميه خارج از كشور، واحد تدوين كتب درسي، قم، 1378.
- لقماني، احمد. خوشبختي چيست، پارسايان، قم، 1379.
- شرم خاني، احمد. رفتارشناسي علي عليه السلام، پارسايان، قم، 1379.
